Co mają wspólnego dziennikarze, aktywiści i sygnaliści? Wszystkie te trzy grupy narażone się na różnego rodzaju działania odwetowe, które mają na celu ich ukaranie lub zniechęcenie do upublicznienia lub zgłoszenia jakiegoś naruszenia, na temat którego posiadają wiedzę.
SLAPP, czyli policzek dla aktywistów
Jednym z nich są tzw. uciążliwe postępowania, które w przypadku skierowania ich przeciwko przedstawicielom mediów określane są mianem SLAPP tj. ang. strategic lawsuits against public participation. Na język polski można przetłumaczyć to jako strategiczne powództwa zmierzające do stłumienia debaty publicznej. SLAPP to nic innego jak powództwa wytaczane przez „będące na celowniku” organizacje lub osoby, które chcą ocenzurować, zastraszyć i uciszyć krytyków poprzez obciążenie ich kosztami obrony prawnej i angażowanie w długoletnie i czasochłonne postępowania sądowe.
Ustawodawca unijny niewątpliwie dostrzega wielką szkodliwość zjawiska jakim są uciążliwe postępowania, zarówno w przypadku sygnalistów, jak i przedstawicieli mediów. Jeżeli chodzi o sygnalistów, to w dyrektywie whistleblowingowej znalazło się postanowienie, które wprost przewiduje, że każde państwo członkowskie powinno ustanowić skuteczne, proporcjonalne i odstraszające sankcje stosowane wobec osób fizycznych lub prawnych, które wszczynają uciążliwe postępowania przeciwko osobom zgłaszającym naruszenia prawa zgodnie z dyrektywą. Tak ogólnie sformułowany postulat pozostawia państwom członkowskim względną swobodę w wyborze konkretnych środków. W przypadku dziennikarzy i aktywistów rzecz ma się nieco inaczej.
Co zakłada Europejski Plan Działań na rzecz Demokracji
W 2020r. Komisja Europejska przedstawiła Europejski Plan Działań na rzecz Demokracji, w ramach którego znalazł się szereg inicjatyw dotyczących wzmacniania wolności i pluralizmu mediów. Jedną z nich jest uchwalenie dyrektywy w sprawie ochrony osób, które angażują się w debatę publiczną, przed ewidentnie bezpodstawnymi lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi („strategiczne powództwa zmierzające do stłumienia debaty publicznej”). Pierwszy oficjalny projekt dyrektywy został opublikowany 27 kwietnia 2022r. Zgodnie z jego założeniami przedstawicielom mediów i aktywistom ma przysługiwać szereg uprawień i praw procesowych, które powinny ochronić ich interesy przeciwko wszczynaniem oraz skutkom uciążliwych postępowań. Należą do nich między innymi:
1. możliwość wczesnego umorzenia oczywiście bezzasadnego postępowania sądowego typu SLAPP przez sąd,
2. odszkodowanie za poniesione przez pozwanego w związku ze SLAPP szkody,
3. sankcje odstraszające dla powodów wszczynających postępowania typu SLAPP,
4. ochrona przed orzeczeniami z państw trzecich wydanymi z ramach SLAPP.
Zgodnie z komunikatem Komisji, w UE coraz częściej stosuje się pozwy typu „SLAPP”. Osoby, przeciwko którym toczy się postępowanie, nierzadko muszą stawić czoła wielu powództwom jednocześnie i to w wielu jurysdykcjach. W 2021 r. organizacja Media Freedom Rapid Response (MFRR) udokumentowała 439 ostrzeżeń w 24 państwach członkowskich UE, w tym przypadki SLAPP, w których 778 osób lub podmiotów związanych z mediami zostało „zaatakowanych” za swoją działalność. W więcej niż 1 na 5 takich incydentów (22,1% – 97 ostrzeżeń) podmioty związane z mediami poniosły konsekwencje prawne. Wykorzystywanie legalnych instytucji do zwalczania krytyków i tłumienia debaty publicznej ma niewątpliwe negatywny wpływ na rozwój społeczeństwa obywatelskiego i demokratycznego. Podejmowane przez UE działania zasługują na pochwałę, jednakże osiągnięcie faktycznych rezultatów zależeć będzie przede wszystkie od podejścia samych państw członkowskich. Niezwykle istotnym elementem, oprócz odpowiedniej implementacji, będzie tutaj podjęcie rozbudowanych działań edukacyjnych skierowanych nie tylko do opinii publicznej, ale także, co może najważniejsze, do samych sędziów. Ta druga część może okazać się nie lada wyzwaniem. Czas pokaże, czy projektowane regulacje przyjmą się w praktyce.
Elżbieta Szulc
Associate
elzbieta.szulc@olesinski.com