Transparency International to międzynarodowa, pozarządowa organizacja, która zajmuje się badaniem, ujawnianiem i zwalczaniem praktyk korupcyjnych (przede wszystkim w życiu publicznym). W listopadzie 2023 r. opublikowała raport ,,How well do EU countries protect whistleblowers?”. Zawiera on ocenę wdrożenia dyrektywy o ochronie sygnalistów w UE1. W artykule przedstawiamy najważniejsze wnioski zaprezentowane przez TI.
Dlaczego ochrona sygnalistów jest tak ważna?
Sygnaliści odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu wielu nadużyć zagrażających interesowi publicznemu. Choć informacje przez nich zgłaszane mogą dać firmie wiele korzyści, to osoby ujawniające często narażają się na ryzyko osobiste. Ochrona sygnalistów przed niesprawiedliwym traktowaniem, w tym odwetem czy dyskryminacją, może zachęcać ludzi do zgłaszania nadużyć.
Najważniejszym czynnikiem wpływającym na ochronę sygnalistów są oczywiście solidne ramy prawne. Właśnie w tym celu powstała dyrektywa o ochronie sygnalistów. Choć unijne przepisy zawierały wiele przełomowych postanowień, to nadal znajdują się w nich luki. Analizowany raport przynosi ciekawe wnioski na temat wdrożenia przepisów przez kraje UE.
Co dokładnie badała organizacja?
27 państw członkowskich UE miało czas na dostosowanie się do dyrektywy do 17 grudnia 2021 r. Większość nie dotrzymała terminu. Zaledwie kilka z nich przyjęło przepisy implementujące unijną dyrektywę – i to dopiero w tym roku. Estonia i Polska wciąż tego nie zrobiły.
Organizacja Transparency International dokonała przeglądu krajowych porządków prawnych dotyczących ochrony sygnalistów w 20 z 25 państw członkowskich UE, które zdecydowały się na ich przyjęcie. Pięć krajów, których nie uwzględniono w analizie, to Chorwacja, Cypr, Finlandia, Luksemburg i Malta.
Raport TI zawiera przede wszystkim ocenę, czy przepisy są zgodne z minimalnymi wymogami dyrektywy i najlepszymi praktykami w wybranych obszarach. Opracowanie oparto na analizie i wiedzy krajowych oddziałów Transparency International, które aktywnie działały na rzecz wzmocnienia przepisów dotyczących whistleblowingu w swoich krajach.
Wyniki badań dają do myślenia
Z badań organizacji wynika, że aż 19 z 20 przeanalizowanych krajów nie spełnia wymogów dyrektywy w co najmniej jednym z czterech kluczowych obszarów objętych dokumentem. Chodzi tu o:
– prawa sygnalistów do zgłaszania informacji o nadużyciach bezpośrednio władzom,
– dostęp do środków zaradczych i pełnego odszkodowania za poniesione szkody,
– dostęp do bezpłatnej i łatwo dostępnej porady,
– kary dla osób naruszających ochronę sygnalistów.
Kraje te muszą zmienić swoje przepisy, aby były dopasowane do założeń dyrektywy. Co więcej, choć wiele państw członkowskich wypełniło luki w dyrektywie, przyjmując przepisy zapewniające silniejszą ochronę sygnalistów, nadal istnieją słabe punkty. Żaden z 20 poddanych badaniu krajów nie wybrał wyższych standardów w każdym przypadku, w którym dyrektywa wyraźnie oferowała taką możliwość.
Zgodność z dyrektywą o ochronie sygnalistów
Spośród 20 zbadanych krajów:
– 4 nie zezwalają sygnalistom na zgłaszanie nadużyć bezpośrednio władzom, bez żadnych ograniczeń;
– 7 nie gwarantuje w swoich przepisach, że sygnaliści otrzymają pełne odszkodowanie za poniesione szkody, a kolejne 5 nie oferuje przywrócenia sygnalisty na poprzednie stanowisko (w przypadku niesprawiedliwego zwolnienia);
– 8 nie przewiduje w swoich przepisach kar za wszystkie naruszenia ochrony sygnalistów, czyli działania odwetowe, dokuczliwe postępowanie przeciwko sygnaliście, ingerencję w zgłaszanie nieprawidłowości i naruszenie poufności tożsamości sygnalisty;
– w 19 przepisy dotyczące ochrony sygnalistów przewidują kary za świadome zgłaszanie nieprawdziwych informacji. W 3 krajach są one nawet znacznie wyższe niż kary przewidziane za niektóre naruszenia ochrony sygnalistów;
– 3 kraje nie przewidują w swoich przepisach bezpłatnego i łatwo dostępnego doradztwa dla (potencjalnych) sygnalistów.
Sprostanie najlepszym praktykom
Spośród 20 przeanalizowanych krajów:
– tylko 8 chroni sygnalistów zgłaszających szeroki zakres wykroczeń;
– tylko 10 wymaga od swoich władz krajowych przyjmowania anonimowych zgłoszeń sygnalistów i podejmowania działań następczych, a tylko 9 wymaga tego również od organizacji publicznych i prywatnych;
– tylko 10 krajów wymaga od wszystkich podmiotów publicznych wdrożenia wewnętrznych systemów informowania o nieprawidłowościach, niezależnie od ich wielkości;
– 16 ustanawia kary dla organizacji, które nie wdrożą wewnętrznych systemów informowania o nieprawidłowościach zgodnie z wymogami prawnymi;
– tylko w 7 przepisy dotyczące ochrony sygnalistów przewidują wsparcie prawne lub finansowe dla sygnalistów w postępowaniach sądowych.
Najważniejsze zalecenia dla poprawy sytuacji
Zdaniem organizacji, aby zapewnić sygnalistom skuteczną ochronę i możliwość zgłaszania nadużyć, państwa członkowskie UE powinny:
– zmienić swoje ustawodawstwo, aby zapewnić zgodność z dyrektywą w sprawie ochrony sygnalistów,
– wykorzystać okazję do przeglądu obszarów, w których ich przepisy nie są zgodne z najlepszymi praktykami,
– zapewnić, że proces legislacyjny jest szybki i przejrzysty oraz angażuje wszystkie kluczowe zainteresowane strony, w tym społeczeństwo obywatelskie.
Korzyści płynące ze sprawnie funkcjonującego systemu prawnego ochrony sygnalistów są niebagatelne. Z tego względu mamy nadzieję, że Polska już wkrótce wdroży przepisy i zapewni sygnalistom skuteczną ochronę.
A jeśli chcą Państwo wprowadzić do swojej firmy skuteczny system do obsługi zgłoszeń sygnalistów, zachęcamy do kontaktu.
Tomasz Wróblewski
Senior Manager
tomasz.wroblewski@olesinski.com
Justyna Papież-Łogin
Senior Associate
justyna.papiez@olesinski.com